Sprawą procesową, która bodaj najczęściej dotyka osoby, które na co dzień nie mają nic wspólnego z procesami sądowymi, są sprawy o zachowek.

Coraz częściej spotykamy się z wątpliwościami naszych Klientów, związanymi z dochodzeniem zachowku, w sytuacji gdy nastąpiło dziedziczenie ustawowe- czyli gdy zmarły nie pozostawił testamentu.

Przykładem niech będzie historia naszego Klienta,  który zwrócił się o pomoc za pośrednictwem porad on-line. Treść pytania publikujemy naturalnie za jego zgodą:

„Dzień Dobry proszę o poradę. W lutym tego roku (2022 r. – dop. Kancelaria) zmarła moja mama,. Mama i ojciec byli po rozwodzie od 1989 roku. ojciec od tego czasu związany był z inną kobietą- nigdy nie wzięli ślubu. Ojciec zmarł w 2009 roku. Mama do śmierci mieszkała w domu, który zajmowali wspólnie przed rozwodem. Dom nabyty został przez rodziców wspólnie po ślubie, rodzice nie mieli rozdzielczości (rozdzielności – dop. Kancelaria) majątkowej. Po rozwodzie mama mieszkała w nim wraz z siostrą i jej rodziną- rodzice uzgodnili wcześniej, że dom zostanie zapisany na moją i siostry rzecz po ich śmierci. Po śmierci mamy, z siostrą dostaliśmy sądowe stwierdzenie nabycia spadku po mamie i ojcu. Wcześniej nie zajmowaliśmy się sprawami spadkowymi po ojcu gdyż w domu mieszkała mama i nie było potrzeby nic załatwiać, a ojciec nic na siebie nie miał- poza tym domem. Z dokumentami poszliśmy do sądu żeby wpisać dom na naszą rzecz. Sąd oddalił wniosek bo okazało się, że część ojca jest od 1991 roku własnością jego konkubiny kiedy to zrobił dla niej darowiznę swojej części domu- o czym nie wiedzieliśmy. Czy możemy coś z tym zrobić? Czy jego konkubina nie powinna nam zapłacić zachowku- bo przecież ona nigdy by nic nie dostała po ojcu. Ojciec nie zrobił testamentu, a finalnie nic po nim nie odziedziczyliśmy bo poza połową domu, ojciec nie miał kompletnie nic. Obecnie współwłaścicielką  naszgo rodzinnego domu jest kompletnie obca nam kobieta.”

Powyżej opisana sytuacja, jest jedną z wielu podobnych, z jaką mieliśmy okazję się spotkać.

W pierwszej kolejności odpowiedzieć trzeba na pytanie: 

Czym  jest zachowek?

Zachowek jest to uprawnienie przysługujące, najbliżej spokrewnionym członkom rodziny spadkodawcy (zmarłego), do domagania się od osoby, która zamiast nich otrzymała majątek zmarłego, który by im przypadał w wyniku spadkobrania, zapłaty od niej określonej kwoty pieniężnej, odpowiadającej połowie albo 2/3 tego, co by otrzymali w spadku. Uprawnionymi do zachowku są dzieci zmarłego, jego małżonek oraz rodzice - którzy byliby powołani do spadku z ustawy.  Jeżeli osoba uprawniona do zachowku jest małoletnia (do 18 roku życia) albo trwale niezdolna do pracy (np. niepełnosprawna), to w takiej sytuacji, osobie takiej należny jest zachowek w wysokości 2/3. W innych przypadkach będzie to ½.

Przepisem regulującym instytucję zachowku jest art. 991 Kodeksu Cywilnego:

„§ 1. Zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni - dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach - połowa wartości tego udziału (zachowek).

§ 2. Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.”.
 

Najczęściej z zachowkiem mamy do czynienia gdy zmarły pozostawił testament, w którym zapisał danej osobie (bliskiej lub nawet zupełnie obcej) swój majątek lub jego część.

Jednakże, nic nie stoi na przeszkodzie aby dochodzić zachowku, w sytuacji gdy testamentu w ogóle nie było.

Z taką właśnie sytuacją mamy do czynienia w omawianym przypadku.   

Tym samym, na często zadawane pytanie: 

"Czy zachowek się należy przy braku testamentu”, należy jednoznacznie odpowiedzieć twierdząco.

Znajduje to z resztą potwierdzenie w treści orzecznictwa sądowego:

"roszczenie o zachowek z art. 991 § 1 kc może być realizowane przez spadkobierców zarówno ustawowych, jak i testamentowych"

(tak m.in.: Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13.02.2004 r., sygn. akt II CK 444/2022)

Celem obliczenia tzw. „substratu zachowku”, które obejmuje ustalenie czystej wartości spadku, czyli jego wartości pomniejszonej o zobowiązania (długi) spadkowe, wrócić znów należy do przepisów. 

W tym miejscu należy pochylić się nad treścią art. 994 Kodeksu Cywilnego:

„§ 1. Przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, ani dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób nie będących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku

§ 2. Przy obliczaniu zachowku należnego zstępnemu nie dolicza się do spadku darowizn uczynionych przez spadkodawcę w czasie, kiedy nie miał zstępnych. Nie dotyczy to jednak wypadku, gdy darowizna została uczyniona na mniej niż trzysta dni przed urodzeniem się zstępnego.
§ 3. Przy obliczaniu zachowku należnego małżonkowi nie dolicza się do spadku darowizn, które spadkodawca uczynił przed zawarciem z nim małżeństwa.”

W omawianej sytuacji, interesuje nas szczególnie fragment §1:

„Przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku (..) darowizn, (...),dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób nie będących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku.”.

Oznacza to, że jeżeli darowizna, dokonana przez spadkodawcę (zmarłego), na rzecz osoby trzeciej (tj. takiej, która by nie dziedziczyła w danej sytuacji – tak jak w omawianej sprawie), zostałaby dokonana na  więcej niż 10 lat przed śmiercią spadkodawcy – to w takiej sytuacji jej wartość nie jest doliczana do zachowku.  

Innymi słowy; istnieje możliwość dochodzenia zachowku w sytuacji gdy obdarowanym była osoba spoza kręgu spadkobierców ustawowych (jak w omawianym przypadku). Jedyne zastrzeżenie to 10 letni okres od dnia dokonania darowizny, który to okres by nie występował gdyby obdarowanym był spadkobierca darczyńcy (zmarłego).

„Ograniczenie czasowe doliczania darowizn z art. 994 §1 dotyczy tylko darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku. Oznacza to, iż darowizny uczynione przez spadkodawcę na rzecz spadkobierców lub uprawnionych do zachowku zostaną doliczone przy obliczaniu zachowku także wtedy, gdy doszło do nich w czasie wynoszącym więcej niż 10 lat przed otwarciem spadku”

(tak, m.in.: Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 3.8.2016 r., sygn. akt. VI ACa 868/15)

Tym samym, w niniejszej sprawie musieliśmy poinformować Klienta, że wobec faktu, iż darowizna na rzecz konkubiny została dokonana w 1991 roku, a jego ojciec zmarł 18 lat później, tj. w roku 2009, niestety nie będą mogli skutecznie dochodzić zachowku od konkubiny Ojca.

Dodatkowo, roszczenie o zachowek się przedawniło bowiem zgodnie z art. 1007 §2 Kodeksu Cywilnego:

§ 2. Roszczenie przeciwko osobie obowiązanej do uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanych od spadkodawcy zapisu windykacyjnego lub darowizny przedawnia się z upływem lat pięciu od otwarcia spadku.

Na marginesie chcieliśmy jednak wspomnieć o tym, że staramy się patrzeć na problemy Klientów z kilku stron oraz wykazywać się najszerszą możliwą w granicach prawa kreatywnością i wobec tego zaproponowaliśmy Klientowi oraz jego siostrze inne rozwiązanie zgłoszonego problemu, które w naszej ocenie, przynieść może skutek w pełni ich satysfakcjonujący.  Mamy nadzieję poinformować szerzej o rozwiązaniu problemu, po zakończeniu sprawy

Aby jednak dopełnić opis instytucji zachowku w podobnej sytuacji, spróbujmy dokonać dwóch hipotetycznych zmian, do omawianego stanu faktycznego:

1. Ojciec Klienta wziął ślub z konkubiną w 1991 roku, po czym przekazał jej w tym samym roku darowiznę w postaci połowy domu

– darowizna zostałaby dokonana na rzecz osoby, która była spadkobiercą po zmarłym, a zatem ulega doliczeniu do substratu zachowku bez 10-letniego ograniczenia czasowego

2. Ojciec Klienta zmarł rok temu

- nie upłynął termin 5 lat na dochodzenie zachowku,

to wówczas, w takiej hipotetycznej sytuacji, Klient oraz jego siostra mogliby skutecznie dochodzić swoich roszczeń od drugiej żony swojego Ojca.

Aktualności

Zadzwoń do nas:

669 828 958

KANCELARIA HRD LEGAL
UL. POTOCKA 35/U1, 01-631 WARSZAWA
TEL. 669 828 958
E-MAIL: KANCELARIA@KANCELARIAHRD.PL

©Kancelaria HRD Legal 2023
Polityka prywatności i cookies